Gure nortasunaren altxorrak (2)

Arabako paisaia (xehetasuna), 1922 inguruan. Ángel Olarte. © Argazkiarena: Arabako Arte Ederren Museo

Hitza

Hitz batzuk, usainak bezala, bat-batean itzultzen dira, agerpen bat balira bezala. Beste batzuek harritu egiten gaituzte elkarrizketaren batean, ezustean, haiekin topo egiten dugunean, Arabako gure herriren bateko plaza zaharrean auzokoekin ari garenean.

Gure lurraren ezaugarri da hainbat kulturarekin mugako harremana izatea. Hori dela eta, dagoeneko erabiltzen ez diren hitzak aurkitzen ditugu batzuetan, eta maiz erabiltzen direnak beste batzuetan: guztiek ere, agerian uzten dute Arabako herriak zer nolako irudimena duen bizi eta erlazionatzen den mundua izendatzeko. Hitzak askotarikoak dira eta, jasotzen diren eremuaren arabera, batzuetan esanahi desberdinak hartzen dituzte; batzuk euskaratik datoz eta beste batzuk gaztelaniatik: pot-pourri bat dugu, beraz.

Lagranen, besteak beste, honako hitz hauek aurkitzen ditugu: adentros, etxe bateko gelak aipatzeko; agua mansa, asmo txarrak baina manera leunak dituen pertsona bati buruz aritzeko (afrentacasas, alicán, alipendi, aprovechategui, arrapasarri, fanfarrias, pierdecasas dira hitz horren beste sinonimo batzuk); alabo bat piropo bat da, esaldi atsegin bat; allanabarrancos gauza guztiak erraz eta lorgarri ikusten dituen pertsona da; arrecáncano, zorri bat; badanas, gizon nagi eta koldarra.

Amona mantangorriari honela esaten diote: machingorri Uribarrin, machingorrichia Barajuenen, magdalena Markinezen, marigorricho Maurgan, marigorringo Untzillan, mariposica Axpurun, mariposilla Dordoniz eta Saratxon, mariposita de Dios Aperregi eta Santa Cruz del Fierron, eta mariquita de San Antón Erbin.

Gasteizen eta beste herri batzuetan, aguantar hitza “aurreratu”, “korrika oso azkar egin” esanahiarekin erabiltzen dute —“El que se tropieza y no cae, aguanta camino” — eta, baita ere, lan bat azkar egin dela adierazteko —“Parece mentira lo que han aguantado para hacer esa casa”—. Badirudi Zurbaon duela jatorria.

Gasteizen, pertsona bat trebea bada eta zeregin askotarako balio badu, esaten da aliño duela; Kontrastan, pertsona batek jokabide zalantzagarria badu, inor harekin fidatzen ez bada, alicán esaten diote, eta alipendi bat jokabide gaitzesgarria duen pertsona bat da, bere gaiztakeriak egiteko maltzurkeriaz eta iruzurraz baliatzen dena.

Lautadan quihacer galdera bati baiezko erantzuna emateko erabiltzen da: “¿Vendrás mañana? Quihacer: Desde luego”. Berrikaon arrape “ezer ez” edo “inor ez” esateko erabiltzen zen: “Con este frío no pasa ni arrape por la calle”. Arveja bat Gasteizen ilar bat zen; mendafina eta menda, Apilaizen eta Gereñun, batán esaten zen.

Haizeentzat ere hainbat izen zeuden: Rapero mendi elurtuetatik zetorren haizea zen Berrikaon (Opakuan, zama gehiegi zeraman gurdia zen). Ipar edo ipar-mendebaldeko haize hotzari matacabras esaten zitzaion Opakuan, eta Araian ipar. Oraindik ere oso hedatuta dago Zurbaotik atera zen hitz baten erabilera: jarrear, euria barra-barra ari duela esateko. Gasteizen, berriz, horma bat igeltsuz estaltzen zenean erabiltzen zen.

Adjektiboak askotarikoak ziren: maula, pertsona alferra, nagia. Kontrastarrentzat Pambuste memelo bat zen eta mangarro bat, berriz, alfer bat. Rodrigón pertsona menderatzaileei esaten zieten. Zurbaon tronzado bat oso nekatuta zegoen norbait zen. Tirillas, pertsona urduri, bizi eta argala. Tiralevitas bat, losintxari bat. Tarugo bat, pertsona baldarra, baboa.

Lagranen oso emakume berritsu bati esaten zitzaion piscoleta bat zela, baldao alferra zen eta bastonero agintzailea, denek hari obeditzea nahi duen pertsona. Barulas bat Kontrastan pertsona axolagabea zen, lanerako zaletasun gutxi zuena. Gasteizen, emakume arduragabeari lagartona esaten zioten. Apilaizen, tratuan astuna zen pertsonari lambiotón esaten zioten. Kintan, bizimodu txarreko gizon edo emakumeari liquitiano, a esaten zioten.

Gure hiztegi bereziaren adibide gutxi batzuk dira horiek. “Urre zaharrez” osatutako altxorra da, txanpon batzuk oraindik ere gure lurretan zehar zirkulatzen dituena. Etxean edo zure herrian esaten zen edo esaten den hitzen bat gogoratzen baduzu, eta bitxia iruditzen bazaizu, Araba Marketen sare sozialen bidez partekatzera animatzen zaitugu. Lagun iezaguzu gure nortasunaren altxor baliotsu hau berreskuratzen.

_{Iturriak:
Antiguas palabras alavesas, Honorio Ruiz de Arcaute, 2015
Voces alavesas, Gerardo López de Guereñu Galarraga. Euskaltzaindia, 1998}